Wanneer je het hebt over Russische literatuur, vliegen de namen Tolstoj en Dostojevski je meestal meteen om de oren. Maar Michail Lermontov (1814–1841), die slechts 26 jaar oud werd, leverde met Een held van onze tijd (1840) een roman af die je minstens net zo hard naar de keel grijpt. Het is een boek dat op het eerste gezicht leest als een reeks losse verhalen, maar dat gaandeweg een portret schetst van Grigori Aleksandrovitsj Petsjorin – de eerste echte Russische antiheld.
Wat dit werk zo bijzonder maakt, is de manier waarop Lermontov speelt met perspectief en structuur. De roman bestaat uit vijf afzonderlijke verhalen, die allemaal een ander licht werpen op Petsjorins karakter. Soms zien we hem door de ogen van anderen, soms krijgen we zijn eigen dagboekfragmenten. Dit spel met vertelstandpunten was in de 19e eeuw gedurfd, en het geeft het boek vandaag de dag nog steeds een moderne uitstraling.
Boodschap en betekenis van het werk
Lermontov schreef in een tijd waarin Rusland aan het begin stond van grote sociale en politieke veranderingen. In Petsjorin zien we een generatie jonge mannen weerspiegeld die zich stierlijk verveelt, die nergens voldoening uit haalt, en die zich laat drijven op cynisme en nihilisme. Hij is slim, aantrekkelijk, succesvol in de liefde – en tegelijkertijd diep ongelukkig.
De titel Een held van onze tijd moet je dan ook niet letterlijk nemen. Lermontov bedoelde het ironisch: Petsjorin is eerder een product van zijn tijd, een man die niet weet wat hij met zijn talenten moet doen, en die daardoor anderen en zichzelf te gronde richt. Daarmee is dit boek tegelijk een psychologische roman én een maatschappijkritisch werk.
Petsjorin wordt vaak gezien als de eerste grote Russische antiheld, een literaire figuur die later via schrijvers als Dostojevski en Tsjechov steeds verder is uitgewerkt. Daarmee legde Lermontov niet alleen de basis voor een roman, maar ook voor een heel type personage dat tot op vandaag herkenbaar blijft. Lermontov heeft met zijn roman de basis gelegd voor de moderne roman, en voor de Russische literaire traditie.
Wat Een held van onze tijd bijzonder maakt, is dat het een vroeg voorbeeld is van de roman waarin een complex, tegenstrijdig karakter centraal staat. In plaats van de traditionele held met eervolle motieven, krijgen we iemand die vooral gedreven wordt door verveling, verlangen en egocentrisme. Dat maakt het werk tijdloos: wie herkent zich niet in het zoeken naar betekenis, het spelen met relaties, het verlangen naar sensatie in een verder leeg bestaan?
Daarnaast is de Kaukasus, waar het verhaal zich grotendeels afspeelt, bijna een personage op zich. De ruige bergen, de afgelegen posten, de culturele botsingen – Lermontov gebruikte zijn eigen ervaringen als officier in de regio om een exotisch en tegelijk beklemmend decor neer te zetten.
Deze roman helpt om de Russische literatuur te begrijpen als méér dan alleen dikke, eindeloze romans over boeren en aristocraten. Lermontov toont dat je ook in korte, krachtige verhalen een wereld van ideeën kunt stoppen.
Of Lermontov nu wilde of niet, zijn Petsjorin is nog steeds een held van onze tijd.