Vele boeken uit de wereldliteratuur zijn in Nederland bekend geworden doordat ze goed vertaald zijn. Zonder een leesbare vertaling hadden de meeste buitenlandse teksten de publiciteit in Nederland niet gekend. De oude vertalingen die vroeger veel gelezen werden, worden tegenwoordig één voor één vervangen door moderne vertalingen. Maar zijn deze moderne vertalingen beter? Moeten we de oude vertalingen dan maar vergeten? Nee, integendeel. Oude vertalingen zijn anders dan moderne vertalingen, maar niet minder goed.
Wat maakt een vertaling ‘goed’?
Elke keer weer wordt er door vertalers vlijtig gezocht naar de ‘beste’ manier om te vertalen. De exacte ‘lading van de tekst’ in de overbrengen naar dezelfde ‘lading’ in het Nederlands. En die lading is soms enorm rijk en veelzijdig; diep en complex. En dat is pas knutselen met woorden, synoniemen, betekenissen. Ik kan er niet over meepraten, maar ik kan wel een twee verschillende vertalingen naast elkaar leggen: een oude en een nieuwe vertaling van ‘De Dode Zielen’ van Gogol.
Een korte geschiedenis van vertalingen
Het vertalen en opnieuw vertalen van klassiekers naar het Nederlands heeft een lange geschiedenis. De Russische literatuur werd vroeger vanuit het Russisch eerst naar het Engels vertaalt, en vanuit het Engels dan naar het Nederlands – of bijvoorbeeld via het Duits. Goedkoper natuurlijk, maar ook omdat men Russische taal niet voldoende machtig was om te vertalen. Nog steeds zijn vertalingen vanuit het Engels naar het Nederlands voor goedkope uitgaven vaak de norm.
Later werd het Russisch naar het Nederlands vertaald vanuit de originele taal. Maar die vroege vertalingen waren een stuk anders dan onze moderne vertalingen.
Neem de volgende vertaling uit 1949 (S. van Praag – Dode zielen, Nikolaj Gogol):
“[…] Een man, die zonder mooi te zijn ook niet lelijk was; hij was noch te dik, noch te mager; kon men al niet zeggen, dat hij te oud was, evenmin zou men hem voor te jong kunnen verslijten” – blz. 1, Dode zielen.
Vergelijk dit met de moderne vertaling uit 1991 (Arthur Langeveld – Dode zielen, Nikolaj Gogol):
“Niet zo knap, maar ook niet lelijk, niet te dik en niet te dun; hij was niet oud, maar jong kon je hem ook niet noemen.” – blz. 1, Dode zielen
De vroege staat vol met oude, Nederlandse woorden en constructies, is veel directer vertaald en is hierdoor een stuk plechtstatiger. Een toon die enorm past bij de leeftijd en thematiek van dit werk. Dit heb ik ook met Dostojewski ondervonden. De oubollige taal weerspiegelt de Russische ironie en lading juist bijzonder goed. Toch doen moderne vertalers hun uiterste best om te vertalen in een zo speels mogelijk, ‘vrij’ Nederlands. Ik heb het gevoel dat dit afbreuk doet aan het authentieke, plechtstatige, Russische, wat toch echt bij deze tekst hoort.
Maar wat is ‘beter’? Is dit een kwestie van smaak? De vertaling van S. van Praag is veel gedetailleerder, en hoewel deze veel oubollige woorden en spelling gebruikt, is het leesbaar en brengt het een lading over. Arthur Langeveld is korter door de bocht, en gebruikt meer ‘veelzeggende’ woorden, maar minder. Hij is compacter, sneller door te lezen. Voor de lezer is de vertaling van Langeveld misschien toegankelijker. Dat is natuurlijk goed. Toch is de vroege vertaling van S. van Praag wat mij betreft passender in het weergeven van Gogol’s lading.
De moderne vertaling (1991) van Arthur Langeveld schijnt heeft gezorgd voor een inkorting van 70 pagina’s. Dit lees je meteen in dit voorbeeld. Een stuk minder ‘oud’, maar wel een stuk beknopter en minder verdraaid vernuft in elkaar gestoken. De Russische kortzichtigheid die zo dikwijls wordt beschreven, is veel komischer als hij plechtstatig wordt geformuleerd. Het wordt ironischer, met meer contrast, en dus opmerkelijker. Stilistisch complexer. Zo krijgt het een decadente bijsmaak, die zeer humoristisch werkt.
De complexe stijl en het onnodig uitbundige omschrijven: Dat is ten slotte ook de reden dat veel mensen fan zijn van Reve. Zijn opgedofte, Bijbelse taalgebruik om de meest banale domheden te omschrijven: tragikomisch.
Simpele moderne vertalingen zijn een mooie manier om nieuw lezerspubliek aan te trekken, maar hiermee moeten de oude vertalingen niet vergeten worden.